Της Αλεξάνδρας Ροζοκόκη*
Ο Οιδίπους αποτελεί το πρότυπο του ανθρώπου που γεύεται αλλεπάλληλες μεταπτώσεις κατά τη διάρκεια του βίου του. Από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο ο συγκεκριμένος ήρωας πέφτει από τα ψηλά στα χαμηλά και το αντίθετο. Γεννιέται σε βασιλικό σπίτι για να πεταχτεί βρέφος στον Κιθαιρώνα επειδή οι γονείς του τρομοκρατούνται από δυσοίωνο χρησμό. Από ευσπλαχνία δούλου σώζεται για να βρεθεί υιοθετημένος από άτεκνο βασιλικό ζεύγος. Καθώς μεγαλώνει πλούσια και ξέγνοιαστα, τα λόγια ενός μεθυσμένου ότι ο Οιδίπους είναι νόθος γιος, ραγίζουν την ευτυχία του. Η λήψη απαίσιου χρησμού τον ωθεί ν’ αυτοεξοριστεί από το βασίλειο των θετών γονιών. Σκοτώνει εν αγνοία τον πραγματικό του πατέρα χωρίς να υποστεί δυσμενή επίπτωση· λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας και γίνεται βασιλιάς σε τόπο που θεωρεί ξένο. Μετά από χρόνια καλής διακυβέρνησης, ξεσπά κακοδαιμονία στο βασίλειό του καθώς ενσκήπτει αφορία και λοιμός. Η προσπάθειά του ν’ αντιμετωπίσει την κοινή συμφορά καταλήγει στη δική του καταστροφή. Από μονάρχης με κοινή αποδοχή μετατρέπεται σ’ έκπτωτο που τον αποστρέφονται όλοι· από παντοδύναμος σε τυφλό κι εξόριστο περιπλανώμενο. Τελικά ο Οιδίπους, το παιδί της Τύχης, αγγίζει μετά από χρόνια μαρτυρίου και υπομονής την ηρωοποίηση. Στον επί Κολωνώ βρίσκει ανάπαυση· οι θεοί τον καλούν κοντά τους παρέχοντάς του τιμή κι εξουσία ώστε να λειτουργεί πότε ως καλόγνωμο και πότε ως κακό πνεύμα.
Η ευφυΐα του Οιδίποδα ωφελεί τους άλλους, αλλ’ όχι τον εαυτό του. Χάρη σ’ αυτή λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας, απελευθερώνοντας την κοινωνία από βαρύ φόρο αίματος· αδυνατεί όμως να λύσει το δικό του προσωπικό αίνιγμα που η μοίρα τού έχει θέσει. Ως άνθρωπος έχει ελαττώματα: είναι αψίθυμος μέχρι του σημείου να γίνεται βίαιος. Ως τύραννος παρασύρεται από καχυποψία. Παρ’ όλ’ αυτά, δεν είναι κακός χαρακτήρας και παραμένει υψηλόφρων μέσα στις συμφορές. Έτσι σκιαγραφεί με λίγα λόγια ο Σοφοκλής τον ήρωά του στις τραγωδίες Οιδίπους Τύραννος και Οιδίπους επί Κολωνώ.
Παραστάσεις αγγείων δείχνουν ότι σε σατυρικά δράματα ο Οιδίπους γινόταν αντικείμενο παρωδίας. Γνωρίζουμε ένα σατυρικό δράμα του Αισχύλου με τον τίτλο Σφίγξ όπου το αίνιγμα της Σφίγγας προσέφερε αφορμή για διακωμώδηση. Αποτελεί δυστύχημα η απώλεια σατυρικών δραμάτων με θέμα τον Οιδίποδα καθώς θα είχε ενδιαφέρον να βλέπαμε πώς σκιαγραφείται ο ήρωας σ’ αυτά, ποια στοιχεία του χαρακτήρα ή της συμπεριφοράς του έδιναν περισσότερη τροφή για γέλιο. Σ’ ένα κορινθιακό κύπελλο (περ. 450 π.Χ., Οξφόρδη) εμφανίζεται μια αρσενική Σφίγγα ν’ αυνανίζεται, καθισμένη ψηλά πάνω σε κίονα. Από κάτω κι απέναντί της ο Οιδίπους προσπαθεί να προφυλαχθεί απ’ την εκσπερμάτιση του τέρατος. Σε μια καμπανική όλπη (περ. 325 π.Χ., Βοστώνη) απεικονίζεται ο Οιδίπους με χοντρή κοιλιά και φαλλό των φλυάκων. Αλλού (αττική υδρία Fujita) η Σφίγγα θέτει το αίνιγμα σε σεβάσμιους παπποσιληνούς οι οποίοι την ακούν με το στόμα ανοιχτό. Σ’ έναν κρατήρα (περ. 350/25 π.Χ., Νάπολη) απεικονίζεται μπροστά από τη Σφίγγα ο Σιληνός να κρατεί ένα πουλί στο χέρι του. Εδώ οι ρόλοι έχουν αλλάξει καθώς είναι ο Σιληνός που θέτει αίνιγμα στη Σφίγγα: τη ρωτά δηλαδή με πονηριά εάν το πουλί που κρατεί στο χέρι του είναι ζωντανό ή νεκρό. Ανάλογα με την απάντηση (ζωντανό/νεκρό) ο Σιληνός το πνίγει ή όχι ώστε η Σφίγγα να χάσει (πρβλ. τον μύθο 36 του Αισώπου).
Ας επανέλθουμε στον Οιδίποδα Τύραννο· το Φεστιβάλ Αθηνών προσφέρει φέτος τη δυνατότητα στο κοινό ν’ απολαύσει το σπουδαίο έργο του Σοφοκλή μέσα από δύο διαφορετικές σκηνοθετικές προσεγγίσεις: αυτή του Ρόμπερτ Γουίλσον (Επίδαυρος, 21 και 22 Ιουνίου) και του Κωνσταντίνου Μαρκουλάκη (12 και 13 Ιουλίου). Η παράσταση του Γουίλσον υπήρξε μια σπουδή πάνω στο έργο· έδειξε ότι ο σκηνοθέτης έχει κατανοήσει σε βάθος τη συγκεκριμένη τραγωδία. Επειδή όμως η παράστασή του ήταν αφαιρετική καθώς ο Γουίλσον επέλεξε να παρουσιάσει επί σκηνής το απόσταγμα του έργου, μπόρεσαν τελικά να την απολαύσουν οι πολύ καλά πληροφορημένοι θεατές. Αναμένουμε μ’ ενδιαφέρον τη σκηνοθετική ματιά του ταλαντούχου Κωνσταντίνου Μαρκουλάκη.
* Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών
Του Λέανδρου Πολενάκη
Η σύγκρουση ανάμεσα στην Αντιγόνη και στον Κρέοντα, τι σημαίνει για εμάς σήμερα; Επιμένω στη λέξη σύγκρουση, σε μια εποχή που επιχειρεί να εξαφανίσει τις επικίνδυνες για τους εξουσιαστές λέξεις, επιβάλλοντας άλλες, λειασμένες και τροχισμένες στα μέτρα τους. Πράγματι πρόκειται για σύγκρουση, μετωπική, κάθετη, ριζική, για το ον και για το ψωμί. 'Εκει που έχουμε φτάσει πια, δεν διαχωρίζονται αυτά τα δύο. Όποιοι ορίζουν το ένα, ορίζουν και το άλλο. Θέλω να πω ότι όλη η φιλοσοφία περί δύο ισοδύναμων δικαίων που συγκρούονται τάχα στην “Αντιγόνη”, του “θετικού” Δικαίου της Πόλης και του “φυσικού” Δικαίου, είναι για τα σκουπίδια. Κατά πρώτον, η έννοια του Φυσικού Δικαίου, όπως τη διαμόρφωσε η Αναγέννηση, είναι άγνωστη στην ελληνική αρχαιότητα. Κατά δεύτερον, ο Κρέων ουδόλως εκπροσωπεί το Δίκαιο της Πόλης. Είναι ένας τύραννος, που τον “φύτεψαν” οι περιστάσεις και η ανάγκη. Αν η εξουσία του στηρίζεται κάπου, είναι μόνο στη συγγένειά του με την ανήλικη και ανύπανδρη Αντιγόνη (επίκληρος κόρη, σύμφωνα με τα ισχύοντα τότε νόμιμα), ως εκπρόσωπος της οποίας κατέχει την αρχή. Κατά τρίτον, ο χορός των γερόντων, που συγκαλεί ως συμβούλιο του θρόνου ο Κρέων, δεν αποτελείται από σοφούς αλλά από πιστούς στο πρόσωπό του, όπως ό ίδιος κυνικότατα δηλώνει. Τέταρτον, η εσπευσμένη σύγκληση του “συμβουλίου του θρόνου” διακόπτει την ευχαριστήριο τελετή που οι γέροντες ήσαν έτοιμοι να αφιερώσουν στον Διόνυσο, για τη συμβολή του στη νίκη της γενέθλιας πόλης του.
Ο Διόνυσος, ένας θεός με τραυματική γέννηση και τραυματικότερη παιδική ηλικία, έρχεται στη Θήβα για να διεκδικήσει τη θεϊκή του καταγωγή (τέκνο του Διός) και για να ξαναγεννηθεί από μια μήτρα γυναίκας. Μόνη σε ολόκληρη την πόλη τον αποδέχεται η Αντιγόνη. Πώς; Με το να αναλάβει, πάλι μόνη, την αντίσταση ενάντια στον τύραννο Κρέοντα, αψηφώντας την αυταρχική του απόφαση να αφήσει άταφο τον Πολυνείκη. Μια προσβολή για τον Διόνυσο και για τους ανθρώπους. Με τίμημα για την ίδια βαρύτατο, που το γνωρίζει.
Δεν υπάρχει θέμα σύγκρουσης δύο ισοδύναμων Δικαίων στην “Αντιγόνη”. Το ζήτημα δεν είναι ποιος έχει δίκιο ποιος άδικο, αλλά ποιος έχει τα κότσια να κάνει τη δίκαιη πράξη. Εδώ είναι ένα νέο κορίτσι: η Αντιγόνη. Από αγάπη για τη ζωή. Που μερικοί ανόητοι την είπαν θανατόφιλη! Απαιτώντας να ταφούν οι δύο εχθροί αδελφοί σε κοινό μνήμα. Προσκλητήριο ζώντων και νεκρών, υπό την σκέπη του Διόνυσου. Για να λήξει ο εμφύλιος μέσα μας. Το “συμφιλείν” της δεν είναι μια Καντιανή κατηγορική προσταγή, όπως νόμισε αφελώς ο γερμανικός ιδεαλισμός. Είναι μια θουκυδίδεια συναμφότερη πολιτική πρόταση: “αν πρέπει να μισούμε, να το κάνουμε όλοι μαζί και αν πρέπει να αγαπάμε, το ίδιο”. Το δράμα του Κρέοντα είναι ότι δεν το καταλαβαίνει, και πριονίζει το ίδιο το κλαδί επάνω στο οποίο κάθεται: την Αντιγόνη.
Σωστά τα λέει και, κυρίως, σωστά τα κάνει πράξη ο Σάββας Στρούμπος, σκηνοθέτης της “Αντιγόνης”, που αρχίζει αυτές τις μέρες περιοδεία σε ολόκληρη την Ελλάδα: “Με την ίδια την εποχή να είναι μήτρα μεγάλων δονήσεων και εκρήξεων” γράφει, “επτά νέοι ηθοποιοί, με την αγωνία στο σώμα, τη φωνή, τον ψυχισμό, το πνεύμα, που βιώνουν τον ορυμαγδό της κοινωνίας σε κρίση, εκφράζουν στη σκηνή, που είναι πεδίο μάχης, τόπος αγωνίας και τραγωδία της Ιστορίας, τη διεκδίκηση για τη ζωή που εκπροσωπεί η Αντιγόνη”.
Ο Οιδίπους αποτελεί το πρότυπο του ανθρώπου που γεύεται αλλεπάλληλες μεταπτώσεις κατά τη διάρκεια του βίου του. Από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο ο συγκεκριμένος ήρωας πέφτει από τα ψηλά στα χαμηλά και το αντίθετο. Γεννιέται σε βασιλικό σπίτι για να πεταχτεί βρέφος στον Κιθαιρώνα επειδή οι γονείς του τρομοκρατούνται από δυσοίωνο χρησμό. Από ευσπλαχνία δούλου σώζεται για να βρεθεί υιοθετημένος από άτεκνο βασιλικό ζεύγος. Καθώς μεγαλώνει πλούσια και ξέγνοιαστα, τα λόγια ενός μεθυσμένου ότι ο Οιδίπους είναι νόθος γιος, ραγίζουν την ευτυχία του. Η λήψη απαίσιου χρησμού τον ωθεί ν’ αυτοεξοριστεί από το βασίλειο των θετών γονιών. Σκοτώνει εν αγνοία τον πραγματικό του πατέρα χωρίς να υποστεί δυσμενή επίπτωση· λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας και γίνεται βασιλιάς σε τόπο που θεωρεί ξένο. Μετά από χρόνια καλής διακυβέρνησης, ξεσπά κακοδαιμονία στο βασίλειό του καθώς ενσκήπτει αφορία και λοιμός. Η προσπάθειά του ν’ αντιμετωπίσει την κοινή συμφορά καταλήγει στη δική του καταστροφή. Από μονάρχης με κοινή αποδοχή μετατρέπεται σ’ έκπτωτο που τον αποστρέφονται όλοι· από παντοδύναμος σε τυφλό κι εξόριστο περιπλανώμενο. Τελικά ο Οιδίπους, το παιδί της Τύχης, αγγίζει μετά από χρόνια μαρτυρίου και υπομονής την ηρωοποίηση. Στον επί Κολωνώ βρίσκει ανάπαυση· οι θεοί τον καλούν κοντά τους παρέχοντάς του τιμή κι εξουσία ώστε να λειτουργεί πότε ως καλόγνωμο και πότε ως κακό πνεύμα.
Η ευφυΐα του Οιδίποδα ωφελεί τους άλλους, αλλ’ όχι τον εαυτό του. Χάρη σ’ αυτή λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας, απελευθερώνοντας την κοινωνία από βαρύ φόρο αίματος· αδυνατεί όμως να λύσει το δικό του προσωπικό αίνιγμα που η μοίρα τού έχει θέσει. Ως άνθρωπος έχει ελαττώματα: είναι αψίθυμος μέχρι του σημείου να γίνεται βίαιος. Ως τύραννος παρασύρεται από καχυποψία. Παρ’ όλ’ αυτά, δεν είναι κακός χαρακτήρας και παραμένει υψηλόφρων μέσα στις συμφορές. Έτσι σκιαγραφεί με λίγα λόγια ο Σοφοκλής τον ήρωά του στις τραγωδίες Οιδίπους Τύραννος και Οιδίπους επί Κολωνώ.
Παραστάσεις αγγείων δείχνουν ότι σε σατυρικά δράματα ο Οιδίπους γινόταν αντικείμενο παρωδίας. Γνωρίζουμε ένα σατυρικό δράμα του Αισχύλου με τον τίτλο Σφίγξ όπου το αίνιγμα της Σφίγγας προσέφερε αφορμή για διακωμώδηση. Αποτελεί δυστύχημα η απώλεια σατυρικών δραμάτων με θέμα τον Οιδίποδα καθώς θα είχε ενδιαφέρον να βλέπαμε πώς σκιαγραφείται ο ήρωας σ’ αυτά, ποια στοιχεία του χαρακτήρα ή της συμπεριφοράς του έδιναν περισσότερη τροφή για γέλιο. Σ’ ένα κορινθιακό κύπελλο (περ. 450 π.Χ., Οξφόρδη) εμφανίζεται μια αρσενική Σφίγγα ν’ αυνανίζεται, καθισμένη ψηλά πάνω σε κίονα. Από κάτω κι απέναντί της ο Οιδίπους προσπαθεί να προφυλαχθεί απ’ την εκσπερμάτιση του τέρατος. Σε μια καμπανική όλπη (περ. 325 π.Χ., Βοστώνη) απεικονίζεται ο Οιδίπους με χοντρή κοιλιά και φαλλό των φλυάκων. Αλλού (αττική υδρία Fujita) η Σφίγγα θέτει το αίνιγμα σε σεβάσμιους παπποσιληνούς οι οποίοι την ακούν με το στόμα ανοιχτό. Σ’ έναν κρατήρα (περ. 350/25 π.Χ., Νάπολη) απεικονίζεται μπροστά από τη Σφίγγα ο Σιληνός να κρατεί ένα πουλί στο χέρι του. Εδώ οι ρόλοι έχουν αλλάξει καθώς είναι ο Σιληνός που θέτει αίνιγμα στη Σφίγγα: τη ρωτά δηλαδή με πονηριά εάν το πουλί που κρατεί στο χέρι του είναι ζωντανό ή νεκρό. Ανάλογα με την απάντηση (ζωντανό/νεκρό) ο Σιληνός το πνίγει ή όχι ώστε η Σφίγγα να χάσει (πρβλ. τον μύθο 36 του Αισώπου).
Ας επανέλθουμε στον Οιδίποδα Τύραννο· το Φεστιβάλ Αθηνών προσφέρει φέτος τη δυνατότητα στο κοινό ν’ απολαύσει το σπουδαίο έργο του Σοφοκλή μέσα από δύο διαφορετικές σκηνοθετικές προσεγγίσεις: αυτή του Ρόμπερτ Γουίλσον (Επίδαυρος, 21 και 22 Ιουνίου) και του Κωνσταντίνου Μαρκουλάκη (12 και 13 Ιουλίου). Η παράσταση του Γουίλσον υπήρξε μια σπουδή πάνω στο έργο· έδειξε ότι ο σκηνοθέτης έχει κατανοήσει σε βάθος τη συγκεκριμένη τραγωδία. Επειδή όμως η παράστασή του ήταν αφαιρετική καθώς ο Γουίλσον επέλεξε να παρουσιάσει επί σκηνής το απόσταγμα του έργου, μπόρεσαν τελικά να την απολαύσουν οι πολύ καλά πληροφορημένοι θεατές. Αναμένουμε μ’ ενδιαφέρον τη σκηνοθετική ματιά του ταλαντούχου Κωνσταντίνου Μαρκουλάκη.
* Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών
| ------------------------------------------------------------------- |
| |||
Η σύγκρουση ανάμεσα στην Αντιγόνη και στον Κρέοντα, τι σημαίνει για εμάς σήμερα; Επιμένω στη λέξη σύγκρουση, σε μια εποχή που επιχειρεί να εξαφανίσει τις επικίνδυνες για τους εξουσιαστές λέξεις, επιβάλλοντας άλλες, λειασμένες και τροχισμένες στα μέτρα τους. Πράγματι πρόκειται για σύγκρουση, μετωπική, κάθετη, ριζική, για το ον και για το ψωμί. 'Εκει που έχουμε φτάσει πια, δεν διαχωρίζονται αυτά τα δύο. Όποιοι ορίζουν το ένα, ορίζουν και το άλλο. Θέλω να πω ότι όλη η φιλοσοφία περί δύο ισοδύναμων δικαίων που συγκρούονται τάχα στην “Αντιγόνη”, του “θετικού” Δικαίου της Πόλης και του “φυσικού” Δικαίου, είναι για τα σκουπίδια. Κατά πρώτον, η έννοια του Φυσικού Δικαίου, όπως τη διαμόρφωσε η Αναγέννηση, είναι άγνωστη στην ελληνική αρχαιότητα. Κατά δεύτερον, ο Κρέων ουδόλως εκπροσωπεί το Δίκαιο της Πόλης. Είναι ένας τύραννος, που τον “φύτεψαν” οι περιστάσεις και η ανάγκη. Αν η εξουσία του στηρίζεται κάπου, είναι μόνο στη συγγένειά του με την ανήλικη και ανύπανδρη Αντιγόνη (επίκληρος κόρη, σύμφωνα με τα ισχύοντα τότε νόμιμα), ως εκπρόσωπος της οποίας κατέχει την αρχή. Κατά τρίτον, ο χορός των γερόντων, που συγκαλεί ως συμβούλιο του θρόνου ο Κρέων, δεν αποτελείται από σοφούς αλλά από πιστούς στο πρόσωπό του, όπως ό ίδιος κυνικότατα δηλώνει. Τέταρτον, η εσπευσμένη σύγκληση του “συμβουλίου του θρόνου” διακόπτει την ευχαριστήριο τελετή που οι γέροντες ήσαν έτοιμοι να αφιερώσουν στον Διόνυσο, για τη συμβολή του στη νίκη της γενέθλιας πόλης του.
Ο Διόνυσος, ένας θεός με τραυματική γέννηση και τραυματικότερη παιδική ηλικία, έρχεται στη Θήβα για να διεκδικήσει τη θεϊκή του καταγωγή (τέκνο του Διός) και για να ξαναγεννηθεί από μια μήτρα γυναίκας. Μόνη σε ολόκληρη την πόλη τον αποδέχεται η Αντιγόνη. Πώς; Με το να αναλάβει, πάλι μόνη, την αντίσταση ενάντια στον τύραννο Κρέοντα, αψηφώντας την αυταρχική του απόφαση να αφήσει άταφο τον Πολυνείκη. Μια προσβολή για τον Διόνυσο και για τους ανθρώπους. Με τίμημα για την ίδια βαρύτατο, που το γνωρίζει.
Δεν υπάρχει θέμα σύγκρουσης δύο ισοδύναμων Δικαίων στην “Αντιγόνη”. Το ζήτημα δεν είναι ποιος έχει δίκιο ποιος άδικο, αλλά ποιος έχει τα κότσια να κάνει τη δίκαιη πράξη. Εδώ είναι ένα νέο κορίτσι: η Αντιγόνη. Από αγάπη για τη ζωή. Που μερικοί ανόητοι την είπαν θανατόφιλη! Απαιτώντας να ταφούν οι δύο εχθροί αδελφοί σε κοινό μνήμα. Προσκλητήριο ζώντων και νεκρών, υπό την σκέπη του Διόνυσου. Για να λήξει ο εμφύλιος μέσα μας. Το “συμφιλείν” της δεν είναι μια Καντιανή κατηγορική προσταγή, όπως νόμισε αφελώς ο γερμανικός ιδεαλισμός. Είναι μια θουκυδίδεια συναμφότερη πολιτική πρόταση: “αν πρέπει να μισούμε, να το κάνουμε όλοι μαζί και αν πρέπει να αγαπάμε, το ίδιο”. Το δράμα του Κρέοντα είναι ότι δεν το καταλαβαίνει, και πριονίζει το ίδιο το κλαδί επάνω στο οποίο κάθεται: την Αντιγόνη.
Σωστά τα λέει και, κυρίως, σωστά τα κάνει πράξη ο Σάββας Στρούμπος, σκηνοθέτης της “Αντιγόνης”, που αρχίζει αυτές τις μέρες περιοδεία σε ολόκληρη την Ελλάδα: “Με την ίδια την εποχή να είναι μήτρα μεγάλων δονήσεων και εκρήξεων” γράφει, “επτά νέοι ηθοποιοί, με την αγωνία στο σώμα, τη φωνή, τον ψυχισμό, το πνεύμα, που βιώνουν τον ορυμαγδό της κοινωνίας σε κρίση, εκφράζουν στη σκηνή, που είναι πεδίο μάχης, τόπος αγωνίας και τραγωδία της Ιστορίας, τη διεκδίκηση για τη ζωή που εκπροσωπεί η Αντιγόνη”.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου