Παραλία Αττικής

6.000 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΔΕΛΤΑ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΓΛΥΦΑΔΑ
Ολα τα αρχαία... βγήκαν παραλία
Της ΝΙΝΕΤΤΑΣ ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ-ΡΑΣΣΙΑ
Ηωραιότερη παραλία της Αττικής και του κόσμου όλου -που Κύριος οίδε πώς θα «αξιοποιηθεί» στις μέρες μας- στην αρχαιότητα ήταν επίσης όπως και σήμερα ένας ελκυστικός τόπος για να ζει κανείς, να κολυμπά, να ψαρεύει και να καλλιεργεί τη γη.



Τετράγωνο κτίσμα μεσοβυζαντινών χρόνων με περιμετρικές πτέρυγες και αυλή Δεν είναι τυχαίο πως κατοικήθηκε αδιάλειπτα από την 4η χιλιετία π.Χ., όπως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα παλαιών και νέων ανασκαφών, κυρίως αυτών που έγιναν με αφορμή τα μεγάλα δημόσια έργα (διαπλατύνσεις οδών, ολυμπιακά έργα, Μετρό).

«Εχουμε την ωραιότερη ακτογραμμή με όρμους και ορμίσκους που δημιουργούν δίδυμα λιμάνια και προσφέρονται για ασφαλείς απάνεμες προσεγγίσεις από τη θάλασσα. Γι' αυτό βρίθει προϊστορικών εγκαταστάσεων η περιοχή αυτή από το Δέλτα Φαλήρου μέχρι τα Αστέρια Γλυφάδας» μας λέει η προϊσταμένη της ΚΣΤ' Εφορείας Αρχαιοτήτων Στέλλα Χρυσουλάκη. Και μας εξηγεί πως σε κάθε κορυφή λοφίσκου που βλέπουμε στο παραλιακό μέτωπο να εισχωρεί στη θάλασσα, πρέπει να φανταζόμαστε μια προϊστορική οικιστική εγκατάσταση. Τα σπίτια βλέπουν στη θάλασσα, ενώ πίσω τους το χώμα που κατεβάζουν οι χείμαρροι και τα ρυάκια από την πόλη των Αθηνών (ένα μάλιστα από το Καλλιμάρμαρο καταλήγει και σήμερα ευθεία στο Φάληρο) δημιουργεί εύφορη γη για καλλιέργειες.



Η ξενάγησή μας αρχίζει από τον πρώην Ιππόδρομο, όπου κατασκευάζεται το Κέντρο Πολιτισμού «Σταύρος Νιάρχος». Στο πλαίσιο του έργου αυτού, στο Δέλτα του Φαλήρου βρέθηκε ένα εκτεταμένο νεκροταφείο **(ταφές, πυρές, καύσεις και εγχυτρισμοί σε πίθους) των 7ου και 6ου αι. π.Χ. Σε αυτό το χώρο ήταν και το μοναδικό μονόξυλο φέρετρο ενός εφήβου, που, όπως φαίνεται, λάτρευε τη θάλασσα γιατί οι δικοί του διάλεξαν να τον ενταφιάσουν κατά την αρχαϊκή εποχή (610-490/480 π.Χ.) μέσα σε μια ξύλινη βαρκούλα, για να συνεχίζει το ταξίδι του στην αιωνιότητα (φωτ.1/Α). Το φέρετρο (1,61 μ. Χ 0,77 μ.) διατηρήθηκε λόγω της μεγάλης υγρασίας του εδάφους, καθώς γειτνιάζει με την κοίτη του χειμάρρου που περνάει από εκεί. Στο ίδιο νεκροταφείο βρέθηκε τάφος ενός πλουσιόπαιδου με πλήθος κτερίσματα που μοιάζουν με παιχνίδια, τα οποία όμως μπορούν να σχηματίσουν πομπή.

Στον Ορμο του Φαλήρου έχει εντοπιστεί η ακτή του αρχαίου λιμανιού, ένα τμήμα του οποίου έχει συντηρηθεί και μπορεί κανείς να το δει κάτω από ένα γυαλί (απέναντι από τη βίλα Συγγρού). Η αμέσως επόμενη στάση για κάποιον που θα θελήσει να κάνει τον αρχαίο περίπατο είναι στα Λουτρά Αλίμου *. Εκεί οι Μυκηναίοι κάτοικοι πλάι στο κύμα είχαν παραθέσει τους τάφους των προσφιλών τους προσώπων, ενώ τα σπίτια ήταν πιο πάνω σε ένα χαμηλό λόφο, στη θέση Κοντοπήγαδο *, στα πρανή του οποίου έχουν βρεθεί από τα μέσα της δεκαετίας του '60 στα έργα διαπλάτυνσης της λεωφόρου Βουλιαγμένης δύο προϊστορικά οικιστικά σύνολα: ένα των Πρωτοελλαδικών (3.200- 2.600 π.Χ.) και ένα δεύτερο των Υστεροελλαδικών ή Μυκηναϊκών χρόνων (1500-1050 π.Χ.). Στο υψηλότερο σημείο είναι τα πρωτοελλαδικά αποσπασματικά σωζόμενα. Εχουν εντοπιστεί και λάκκοι εργαστηριακής χρήσης, με ένα χείμαρρο να διέρχεται ανάμεσά τους. Τα μυκηναϊκά κατάλοιπα σώζονται σε καλύτερη κατάσταση.

Η αρχαιολόγος Ντίνα Καζά-Παπαγεωργίου, που έχει ανασκάψει την περιοχή, είπε πρόσφατα ότι οι εργαστηριακές εγκαταστάσεις στο Κοντοπήγαδο δείχνουν κατεργασία λιναριού, ψαθοπλεκτική, καλαθοπλεκτική και παραγωγή κεραμεικών που έχουν εντοπιστεί όχι μόνο στην Αττική αλλά και σε άλλες πολλές μυκηναϊκές θέσεις. Επισημαίνει επίσης ότι οι κοινότητες Φαλήρου, Αγίου Κοσμά και Κοντοπήγαδου κατά τον 13ο-12ο αιώνα π.Χ. είχαν σχέση εξάρτησης με τη διοίκηση της Ακρόπολης, η οποία διαχειριζόταν και την παραγωγή τους διακινώντας την από το φαληρικό λιμένα.



Ας ξαναγυρίσουμε όμως στην παραλιακή και στα Λουτρά Αλίμου, όπου σκάβοντας για τη διαπλάτυνση των λεωφόρων Αλίμου και Ποσειδώνος βρέθηκε ένας θαλαμωτός μυκηναϊκός τάφος * στο μεγαλύτερο τμήμα του κατεστραμμένος από ένα γερμανικό πυροβολείο που είχε κτιστεί από πάνω στην περίοδο της Κατοχής. Το πυροβολείο αυτό φαίνεται πως υπήρξε τελικά σωτήριο για το αρχαίο, καθώς δεν καταστράφηκε ολοσχερώς όταν στη δεκαετία του '70 έγιναν οι εγκαταστάσεις των Λουτρών Αλίμου. Τα κινητά ευρήματα του τάφου ήταν πολλά (αγγεία, ειδώλια, κοσμήματα, σφραγίδες). Ολα Υστεροελλαδικής περιόδου και το σημαντικότερο, από την έρευνα της κ. Καζά-Παπαγεωργίου απεδείχθη ότι ένα σύνολο από τον ίδιο τάφο είχε παραδοθεί από τον W. Kraiker στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο με την ένδειξη ότι βρέθηκαν από Γερμανούς στρατιώτες στο Καλαμάκι κατά την κατασκευή οχυρωματικών εγκαταστάσεων. Πρέπει να πούμε πως ο τάφος αυτός βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το Ακρωτήρι του Αγίου Κοσμά * και σε οπτική επαφή με την ομώνυμη Υστεροελλαδική εγκατάσταση. Γι' αυτό, η ανασκαφέας υποστηρίζει ότι ανήκει στο νεκροταφείο του Μυκηναϊκού οικισμού του Αγίου Κοσμά.

Στον Αλιμο, πατρίδα του Θουκυδίδη (αρχαίος Δήμος Αλιμούντος) με αφορμή τα έργα του Μετρό βρέθηκε ένα σύστημα αγωγών και λάκκων λαξευμένων στο βράχο που δείχνει κατεργασία ενός προϊόντος με νερό. «Είναι η πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο που συναντάμε παρόμοια εγκατάσταση αυτής της εποχής» είχε πει τότε η κ. Καζά, βλέποντας μια εντυπωσιακή εργαστηριακή εγκατάσταση των Μυκηναϊκών χρόνων. Είχε βρει και άφθονη μυκηναϊκή κεραμική (οικιακά αγγεία και ειδώλια), δύο πηγάδια, μπανιέρες και τμήμα δρόμου μήκους 21 μ. και πλάτους 1,60 μ. Η θέση αυτή επαναχρησιμοποιήθηκε αργότερα στον 4ο αι. π.Χ., ενώ υπάρχουν επίσης δείγματα παλαιότερης Πρωτοελλαδικής χρήσης, όπως κομμάτια οψιανού.



Προϊστορικός περίβολος στα Αστέρια Γλυφάδας Πρωτοελλαδικός αλιευτικός, εμπορικός και γεωργικός οικισμός έχει βρεθεί και στο ακρωτήρι του Αγίου Κοσμά, τη λεγόμενη Κωλιάδα Ακρα (3000-2000 π.Χ.). Η Ιστορία λέει πως οι πρώτοι κάτοικοι προέρχονταν από τις Κυκλάδες και ήταν γνωστοί γιατί έφτιαχναν κοφτερά βέλη και μαχαίρια από οψιδιανό. Η κύρια ενασχόλησή τους, όμως, είχε να κάνει με την αλιεία της πορφύρας και την παραγωγή της χρωστικής ουσίας.

Επόμενος σταθμός, το Ελληνικό όπου αναμένονται οι μεγάλης έκτασης επεμβάσεις μετά την πώληση του χώρου στη Lamda Development. Τριακόσια μέτρα δυτικά της λεωφόρου Βουλιαγμένης στην περιοχή ανάμεσα στην Ελληνική Αεροπορική Βάση **και στο πρώην Δυτικό αεροδρόμιο, όπου έγιναν οι εγκαταστάσεις του αμαξοστασίου του Τραμ, αποκαλύφθηκε μέσα στο κτήριο που λειτουργούσε ως συνεργείο των αυτοκινήτων της Ολυμπιακής Αεροπορίας ένα μεγάλο νεκροταφείο (φωτ. 6/Α). Ερευνήθηκαν συνολικά 100 τάφοι 86 διαφορετικών τύπων (εγχυτρισμοί, κιβωτιόσχημοι, λακκοειδείς, σαρκοφάγοι, πυρές κ.ο.κ.), καθώς το νεκροταφείο αυτό ήταν σε χρήση τέσσερις ολόκληρους αιώνες από τον 8ο-4ο αι. π.Χ. Σημαντικό εύρημα αυτού του συνόλου, σύμφωνα με την κ. Καζά-Παπαγεωργίου, υπήρξε μια χάλκινη υδρία (τεφροδόχο αγγείο) με επίθετη διακόσμηση που διατηρούσε εντός αυτής δυσεύρετα στην αρχαιολογία ίχνη υφάσματος. Στον υπαίθριο χώρο του αμαξοστασίου βρέθηκε ταφικός περίβολος με πολλά γλυπτά πεσμένα μπροστά του (6/Β), διάκοσμο και επιτύμβια μνημεία με ονόματα μιας ευκατάστατης οικογενείας Ευωνυμέων. Ας μη λησμονούμε ότι βρισκόμαστε στον αρχαίο Δήμο Ευωνύμου.



Στα Αστέρια Γλυφάδας (χερσόνησος Πούντα), στο πλαίσιο ανάπλασης και επέκτασης των λουτρικών και ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων εντοπίστηκαν προϊστορικά ευρήματα σε δύο σημεία. Στο βόρειο τμήμα **ανάμεσα στο κύμα και την παραλιακή λεωφόρο αποκαλύφθηκε ένας περίβολος και ενδιάμεσα παλαιοχριστιανικοί τάφοι. Στη δυτική πλαγιά χαμηλού λόφου **βρέθηκαν θαλαμωτοί τάφοι λαξευμένοι στο βράχο, σπασμένα αγγεία, δύο πρωτοκυκλαδικά ειδώλια και άφθονες λεπίδες οψιανού.




Οστεοδόχος κάλπη από την Αεροπορική Βάση Ελληνικού

 

Ελεύθερνα, για σύγχρονους Παυσανίες

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ 17.05.2014
Ελεύθερνα, για σύγχρονους Παυσανίες ΓΙΩΤΑ ΣΥΚΚΑ
Το στέγαστρο της νεκρόπολης στον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας. Οι ενότητες της μόνιμης έκθεσης προβλέπουν περιήγηση στην πόλη και την ιστορία της, τα ιερά, τη θρησκευτική ζωή και τις νεκροπόλεις (φωτ.: Ν. Σταμπολίδης).
Η πρώτη εφημερίδα που έγραψε για τις ανασκαφές στη νεκρόπολη της αρχαίας Ελεύθερνας ήταν οι Financial Times. Πολύ πριν αρχίσει ο ελληνικός Τύπος να αφιερώνει σελίδες για τους πρίγκιπες πολεμιστές, τις αριστοκράτισσες - ιέρειες και τις εντυπωσιακές ταφές που έρχονται στο φως σε αυτό το σημείο της Κρήτης, κοντά στη Μονή Αρκαδίου. Oσο για το αμερικανικό περιοδικό Αrchaeology, τη συμπεριέλαβε στις δέκα εντυπωσιακότερες ανασκαφές του κόσμου.
Αυτό τον ιδιαίτερο αρχαιολογικό τόπο, που συνδυάζει το περιβάλλον με την Ιστορία και τον πολιτισμό, επιλέξαμε σήμερα, Διεθνή Ημέρα των Μουσείων, για να εστιάσουμε. Αλλωστε εκεί, στην αρχαία Ελεύθερνα, μόλις ολοκληρώθηκε το πρώτο μουσείο αρχαιολογικού χώρου της Κρήτης. Σε έναν τόπο ευλογημένο για σύγχρονους Παυσανίες.
Τα τελευταία χέρια μπογιάς πέρασαν από τους τοίχους του μοντέρνου κτιρίου των 1.700 τ.μ. που μοιάζει με κιβωτό και θα στεγάσει την ιστορία αυτής της ισχυρής και σημαντικής πόλης της αρχαίας Κρήτης. Η ανατολική όψη του διαμορφώνεται σε ισόγειο και α΄ όροφο, ενώ από μακριά μοιάζει να αναδύεται από τη γη, κοιτώντας τον Ψηλορείτη. Και όπως λέει με υπερηφάνεια ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης, επικεφαλής των ανασκαφών στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, διαθέτει σύγχρονα εργαστήρια για μετάλλινα, κεραμικά και λίθινα αντικείμενα, εκθεσιακούς χώρους και ένα κέντρο μελέτης.
Το χρονοδιάγραμμα
Χωρίς χάσιμο χρόνου και κυρίως χωρίς περιττά έξοδα προχώρησε η υλοποίηση του μουσείου, ενώ μόλις προκηρύχθηκαν οι διαγωνισμοί για τον εξοπλισμό και τις βιτρίνες. Στις αρχές του 2015, εκτός απροόπτου όπως υπογραμμίζει, θα μεταφερθούν τα αντικείμενα των ανασκαφών από τις διάφορες αποθήκες στις οποίες είναι διάσπαρτα, για να πάρουν τη θέση τους στο μουσείο που θα ανοίξει το επόμενο καλοκαίρι. Εφόσον βέβαια τακτοποιηθεί εγκαίρως και το θέμα της φύλαξης.
Οι ενότητες της μόνιμης έκθεσης προβλέπουν περιήγηση στην πόλη και την ιστορία της, τα ιερά, τη θρησκευτική ζωή και τις νεκροπόλεις. Με μια βασική διαφορά: αντίθετα από ό,τι είμαστε συνηθισμένοι να βλέπουμε στα δημόσια μουσεία, τα 1.200 αντικείμενα που διαθέτει η μόνιμη έκθεση θα ανανεώνονται κάθε τέσσερα χρόνια! Αρωγός, η ανασκαφή που συνεχίζεται και θα εμπλουτίζει διαρκώς τα εκθέματα. Αν υπολογίσουμε μάλιστα και τις 10.000 αρχαιότητες που βρίσκονται στις αποθήκες, υπάρχει πράγματι άφθονο υλικό. «Με αυτόν τον τρόπο το κοινό θα μπορεί να ξανάρχεται πολλές φορές παρακολουθώντας την αναμόρφωση ενός οικείου χώρου αλλά και την πρόοδο των ανασκαφών».
Οι θέσεις του κ. Σταμπολίδη για την αξιοποίηση των θησαυρών στις αποθήκες των μουσείων και το πώς πρέπει να ανανεώνεται το ενδιαφέρον των επισκεπτών είναι γνωστές. Και όπως επιμένει, «στοιχίζουν πολύ λιγότερο από το να διοργανώσουμε μια περιοδική έκθεση».
Η ανάπτυξη απαιτεί ολιστική προσέγγιση
Το Μουσείο της Ελεύθερνας, το πρώτο μουσείο αρχαιολογικού χώρου στην Κρήτη, είναι κάτι αντίστοιχο με εκείνα της Ολυμπίας, των Δελφών, της Βεργίνας. «Οχι βέβαια με το βαρύ όνομα που κουβαλούν εκείνα, αλλά κι αυτό κάποια στιγμή θα γίνει έτσι».
Με αυτά τα λόγια ο επικεφαλής των ανασκαφών θίγει το θέμα της πολιτιστικής πολιτικής. «Δεν μπορείς να έχεις μουσεία σε όλους τους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά σε κάθε γεωγραφική περιφέρεια: Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Κρήτη, Ηπειρο, Μακεδονία, Θράκη, Δωδεκάνησα... Πρέπει να τα βλέπουμε όμως όλα μελλοντικά και με όραμα».
Η Ολυμπία είναι το πανελλήνιο ιερό του αθλητισμού, οι Δελφοί είναι το πανελλήνιο ιερό της γνώσης, της μουσικής, του Απόλλωνα, η Βεργίνα της ιστορίας του μακεδονικού βασιλείου. Η Ελεύθερνα είναι σε όλο το μινωικό, μυκηναϊκό πλέγμα του πολιτισμού που στηρίζει τον έναν πυλώνα της Κρήτης, έχει όμως και την ομηρική ελληνική διάσταση που στηρίζει τον δεύτερο πυλώνα στο νησί. «Η Ελλάδα πρέπει να επενδύσει στην περιφερειακή ανάπτυξη μουσείων και χώρων με ολιστική προσέγγιση. Κάθε φορά πρέπει να εξετάζεται η ιδιαιτερότητα ενός μουσείου, ότι δεν υπάρχει αντίστοιχο στην ελληνική επικράτεια. Το καθένα θα εξειδικεύεται σε κάτι σημαντικό».
Ομως, τι αλλάζει στην εποχή μας για το 90% των μουσείων που βρίσκονται σε μεγάλες και μικρές πόλεις; Η αναβάθμισή τους πρέπει επίσης να αντιμετωπίζεται σφαιρικά. «Η Αθήνα έχει το Εθνικό Αρχαιολογικό, το Μουσείο της Ακρόπολης, το Βυζαντινό εθνικό της Μουσείο, επίσης το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, την Πινακοθήκη και τα δυο ιδιωτικά, το Μπενάκη και το Κυκλαδικής. Αν δεν τη δει κάποιος ολιστικά, τα μουσεία της χάνονται. Ο περιβάλλων χώρος των μουσείων της πόλης είναι η ίδια η πόλη. Αν δεν αναβαθμίσεις την Αθήνα, χάνουν και τα μουσεία της. Πρέπει να τα δούμε όλα διαφορετικά. Δεν μπορεί μια υποβαθμισμένη πόλη να έχει αναβαθμισμένα μουσεία. Αρα, ο τομέας του πολιτισμού και του τουρισμού πρέπει να συμπράττουν».
Ο βοτανικός κήπος και η ανασκαφή
Στην Ελεύθερνα, κηρυγμένο τοπίο αρχαιολογικού και φυσικού κάλλους με αρχαιολογικές ζώνες, δεν είναι μόνο τα ευρήματα που προκάλεσαν το ενδιαφέρον της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, αλλά και το περιβάλλον που συνυπάρχει με την πολιτιστική κληρονομιά.
Στο άλσος Ελευθερναίων έχει σχεδιαστεί ένας μοναδικός βοτανικός κήπος με όλα τα φυτά της Κρήτης, όπου ο επισκέπτης θα μαθαίνει κάθε λεπτομέρεια για τις θεραπευτικές και αρωματικές τους ιδιότητες από την αρχαιότητα ώς τις μέρες μας. Ο χώρος έχει διαμορφωθεί για να γίνουν το φθινόπωρο οι φυτεύσεις. Ολόγυρα όμως, υπάρχουν ήδη αιωνόβιες ελιές, κυπαρίσσια, χαρουπιές, ροδιές, πικροδάφνες. Αλλωστε τα δέντρα σε πολλές περιπτώσεις παίζουν τον δικό τους ρόλο στη σήμανση για τις διαδρομές, εκτός βέβαια από τις πινακίδες. Ο επισκέπτης θα γνωρίζει ότι για να φτάσει από τη νεκρόπολη στην ακρόπολη χρειάζεται να ακολουθήσει το μονοπάτι με τις αμυγδαλιές, ενώ τα κυπαρίσσια οδηγούν στο μουσείο. Οσο για τα καθιστικά, είναι παντού διακριτικά και καλόγουστα.
Οι πιο υποψιασμένοι τουρίστες για τη φύση και τα αρχαία ζητούν ήδη από τους ξεναγούς να δουν τον αρχαιολογικό χώρο με τα δύο στέγαστρα, το καμπυλωτό από την πλευρά της νεκρόπολης και το άλλο για τη βασιλική της ανατολικής πλευράς. Στο μουσείο όμως, σε έναν χρόνο, θα θαυμάζουν τους θησαυρούς που αποκαλύφθηκαν τα 30 χρόνια των ανασκαφών. Ανάμεσά τους η Κόρη της Ελεύθερνας (τώρα φυλάσσεται σε αποθήκες), που θεωρείται «αδερφή» της Κόρης της Ωξέρ που βρίσκεται στο Λούβρο.
Οικιστικός αντίποδας
Η ανεξάντλητη ανασκαφή είναι μέρος αυτού του αρχαιολογικού πάρκου. Τα στέγαστρα έγιναν με χρήματα του Γ΄ ΚΠΣ, το μουσείο με τη βοήθεια του ΕΣΠΑ, ενώ τίποτα δεν θα είχε πραγματοποιηθεί αν δεν υπήρχε η υποστήριξη του Πανεπιστημίου Κρήτης, διάφορων χορηγών, ιδιωτών και βέβαια του υπουργείου Πολιτισμού, επισημαίνει ο κ. Σταμπολίδης. Από το 1985 που άρχισε τις έρευνες, επιβεβαίωσε την αρχική υποψία περί καύσης νεκρών όταν παρατήρησε ότι το χώμα κάτω από τις ξερολιθιές σε πολλά σημεία δεν ήταν κίτρινο αλλά γκρίζο και μαύρο.
Σήμερα ξέρουμε ότι η αρχαία Ελεύθερνα λειτούργησε ως οικιστικός αντίποδας στα πολυτελή μινωικά ανάκτορα της Κρήτης. Οι αρχαιότητες που ήρθαν στο φως χρονολογούνται από την εποχή του χαλκού και φτάνουν ώς την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Ενα χρόνο από την έναρξη των ανασκαφών ο Ν. Σταμπολίδης φανταζόταν πώς θα είναι το πρώτο στέγαστρο του χώρου. Και έφτιαξε το 1993 ο ίδιος ένα πρόχειρο, με τη βοήθεια του γαμπρού του (αεροδυναμικός στο επάγγελμα), το οποίο αντικαταστάθηκε το 2006 από το μεγάλο που βλέπουμε σήμερα. «Το να σκάβεις τρύπες από εδώ και από εκεί δεν σημαίνει τίποτα. Αν αφιερωνόμασταν όλοι σε κάτι, η Ελλάδα θα είχε ένα άλλο πρόσωπο».
Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελεύθερνας έγινε όπως τον οραματίστηκε. «Θέλουμε να παραδώσουμε στον κόσμο αυτό που είναι ο ελληνικός πολιτισμός. Πέρα από την Ιστορία και την αισθητική, το μέτρο του ανθρώπου και η σχέση του με τη φύση». Οσα εικονικά ταξίδια κι αν προσφέρει το Διαδίκτυο, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην αληθινή εικόνα του χώρου. «Δεν θα έχουν το φως του ήλιου, ούτε τις εκάστοτε εποχικές μυρωδιές».