Το προσφυγικό δεν είναι ούτε εικόνες, ούτε περιγραφές. Είναι μια ωμή πραγματικότητα. Η λύση δεν θα έρθει μόνο από τις καλές προθέσεις, αλλά από τις πράξεις. Όσο η Ευρώπη κλείνει τα μάτια και υπολογίζει αριθμούς, κέρδη και κόστος, όσο οι φράχτες υψώνονται, η τραγωδία θα μεγαλώνει. Φτάνει μια μέρα στη Λέσβο για να πειστείς.
"Αυτό που βλέπεις εδώ είναι ο πόλεμος, φίλε μου"... Τα λόγια του Χαμίτ, ενός 26χρονου Σύρου, μηχανικού υπολογιστών από τη Δαμασκό, καθώς περπατάμε μαζί στο κέντρο φιλοξενίας στο Καρά Τεπέ, λίγο έξω από το λιμάνι της Μυτιλήνης. Δεν θα υπήρχε καλύτερος τρόπος να περιγράψει κανείς την κατάσταση στη Λέσβο, το νησί της νέας προσφυγιάς. Η πόρτα για τον "παράδεισο" της Ευρώπης για χιλιάδες πρόσφυγες, μα την ίδια στιγμή ο δρόμος του θανάτου για πολλούς που δεν προλαβαίνουν να πατήσουν την ακτή και χάνονται, ολοένα και πιο συχνά, στα νερά του Αιγαίου.
"Καλωσόρισμα" με σωσίβια
Λίγο πριν το αεροπλάνο -γεμάτο από εθελοντές και ανταποκριτές ελληνικών και ξένων μέσων- προσγειωθεί στο αεροδρόμιο "Οδ. Ελύτης", η τελευταία εικόνα είναι ένας μικρός "πορτοκαλί" κόλπος από τα αμέτρητα σωσίβια που έχουν καλύψει την παραλία. Παπούτσια, ρούχα, κουβέρτες και σωσίβια κάθε μεγέθους βρίσκονται κατά μήκος όλης της παραλιακής οδού που οδηγεί στην πόλη. "Σήμερα (σ.σ.: Πέμπτη) πρώτη φορά κοιμάται κόσμος μπροστά από το αεροδρόμιο. Γεμίσαμε Σύρους" μου λέει ο οδηγός του ταξί. Ανησυχώντας για την πορεία της κουβέντας δεν συνεχίζω. "Γεμίσαν οι παραλίες νεκρά παιδιά. Αυτό είναι ανυπόφορο" προσθέτει μόνος του, εκπλήσσοντάς με θετικά. Λίγη ώρα νωρίτερα, δύο βάρκες είχαν βγει μπροστά από το αεροδρόμιο. Συχνά βλέπεις στον δρόμο καμιόνια του στρατού που, όπως μάθαμε αργότερα, συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην ενίσχυση του έργου της διάσωσης και φιλοξενίας, καθώς και φορτηγάκια των εθελοντικών οργανώσεων και φορέων. Ύπατη Αρμοστεία ΟΗΕ, Γιατροί Χωρίς Σύνορα, Ερυθρός Σταυρός, Γιατροί του Κόσμου, Action Aid και όχι μόνο. Μια εικόνα που θυμίζει πολεμική ταινία.

Πολλά μικρά καταφύγια

Κάθε γωνιά της προκυμαίας στη Μυτιλήνη είναι ένα μικρό καταφύγιο για τους κατατρεγμένους από τον πόλεμο. Λίγη ώρα ύπνου ίσως βοηθάει να ξεχαστεί ο εφιάλτης που έζησαν τον τελευταίο καιρό. Από τους βομβαρδισμούς στη Συρία και τη φρίκη του ISIS, στα χέρια των διακινητών και στο αβέβαιο ταξίδι για την ελευθερία, μέσα από τη σκοτεινή θάλασσα σε ένα φουσκωτό ή ξύλινο σκάφος. Άλλοι βγάζουν φωτογραφίες, κάνουν βόλτα, μιλάνε με τους συγγενείς τους στο τηλέφωνο με χαμόγελο ή με δάκρυα. Ίσως και τα δύο μαζί. Άλλοι ψαρεύουν, τα παιδιά παίζουν. Η ίδια εικόνα και στο τελωνείο. Εκατοντάδες σκηνές, ένα ατελείωτο πλήθος. Όλοι περιμένουν με αγωνία να μπουν στο πλοίο που θα τους πάει στον Πειραιά και από εκεί να συνεχίσουν το ταξίδι για Ειδομένη και Ευρώπη. Όμως η προκυμαία είναι ο τελευταίος προορισμός στο νησί...
Στον δρόμο από τη Μυτιλήνη προς τον Μόλυβο, το ίδιο επαναλαμβανόμενο μοτίβο: ακτές καλυμμένες με φουσκωτές βάρκες, ξύλινα κομμάτια από τα σκάφη, σωσίβια, χαρτιά, ρούχα, παπούτσια. Και συνεχώς η μυρωδιά από λάστιχο που αναδύουν τα ξεχαρβαλωμένα φουσκωτά.... Ένα ανθρώπινο ποτάμι. Ομάδες προσφύγων, οικογένειες, άνδρες με τα παιδιά στους ώμους, γυναίκες με τα μωρά στην αγκαλιά και δίπλα τα μεγαλύτερα παιδιά να σέρνουν τις βαλίτσες με τα λιγοστά υπάρχοντά τους, σαν σε καραβάνια, περπατούν προς τα κέντρα καταγραφής.

"Fuck you, Assad"

Κατεβαίνοντας τον δρόμο για τη Συκαμνιά, φαίνονται στον ορίζοντα δύο σκάφη. Αμέσως στην παραλία μαζεύεται κόσμος. Εθελοντές, κάτοικοι, όλοι προσπαθούν να βγάλουν με ασφάλεια τους ανθρώπους στη στεριά. Τουλάχιστον 100 πρόσφυγες πηδούν στην παραλία χαμογελώντας, ενώ σφίγγουν τα μωρά στην αγκαλιά τους. Κάποιοι προσεύχονται, άλλοι δακρύζουν από ανακούφιση. "Now I can say: Fuck you, Assad" είπε αφού πέταξε το σωσίβιο από πάνω του, υψώνοντας το μεσαίο δάχτυλο προς την Τουρκία ένας άντρας.
Η πρώτη αγκαλιά έρχεται από δύο γερόντισσες. Η κυρία Μαρία και η κυρία Ευστρατία παίρνουν στην αγκαλιά τους ένα μικρό παιδί και το βοηθούν να βγάλει το σωσίβιο. "Κάθε μέρα, αγόρι μου, τούτη η δουλειά. Τους σκοτώνουνε τους ανθρώπους. Μωρέλια και φουκαράδες βγαίνουν, κλαίνε. Σπαράζεται η καρδιά σου" λέει η κυρία Μαρία και ξεσπάει σε λυγμούς. "Εμείς τα ξέρουμε από τους πατεράδες και τις μανάδες μας. Σάμπως δεν ήρθαν έτσι κι αυτοί από το Αϊβαλί;" τη συμπληρώνει η κυρία Ευστρατία. "Τούτοι δω είναι πιο τυχεροί. Βρίσκουν ένα πιάτο φαΐ και ανθρώπους. Οι δικοί μας όταν ήρθαν το ‘22 βρήκαν μονάχα ερημιά και μίσος" καταλήγει.
Αφού όλοι βγαίνουν σώοι, οι εθελοντές τους οδηγούν στην αυτοργανωμένη δομή στην παραλία της Συκαμνιάς όπου φορούν στεγνά ρούχα, πίνουν νερό, τσάι και τρώνε τοστ. Αναρχικοί κυρίως, όπως μας εξηγούν. "Λίγο φαγητό και νερό για τους ανθρώπους που βγαίνουν βρεγμένοι και τρέμουν είναι τα αυτονόητα. Όλα εθελοντικά, καμιά εξάρτηση από πουθενά" αναφέρει ένας από τους αλληλέγγυους.
Δίπλα, ένα φορτηγάκι μιας χριστιανικής οργάνωσης (Adventist Help) προσφέρει πρώτες βοήθειες, καθώς παρέχει γιατρό και τις απαραίτητες υποδομές. "Είμαστε χριστιανική οργάνωση, με εθελοντή έναν μουσουλμάνο γιατρό και ανοιχτοί σε όποιον θέλει να βοηθήσει" εξηγεί ένας από τους υπεύθυνους της ομάδας. "Αυτή τη στιγμή υπάρχει ανάγκη εδώ. Εάν δεν χρειαζόμαστε πια θα πάμε στην Ειδομένη ή όπου χρειαστεί" προσθέτει.

Στους προσφυγικούς καταυλισμούς

Στη συνέχεια, οι πρόσφυγες συνεχίζουν στα πρώτα μικρά camps των Γιατρών Χωρίς Σύνορα σε Μόλυβο και Συκαμνιά, όπου τα λεωφορεία τούς μεταφέρουν στον κεντρικό καταυλισμό έξω από τον Μανταμάδο. Εκεί φιλοξενούνται για μερικά βράδια και στη συνέχεια παίρνουν τα εισιτήρια για τα λεωφορεία που θα τους οδηγήσουν στους χώρους υποδοχής και φιλοξενίας και εκεί θα περιμένουν να προχωρήσει η ταυτοποίηση και η καταγραφή μέχρι να βγάλουν το πολυπόθητο χαρτί που θα τους επιτρέψει να συνεχίσουν το ταξίδι. Σύροι και οικογένειες στο Καρά - Τεπέ, Αφγανοί, Ιρακινοί και άλλες εθνικότητες στη Μόρια. Λίγοι εθελοντές για χιλιάδες ανθρώπους. Μάλιστα, η κατάσταση έγινε ασφυκτική τις ημέρες της απεργίας των ναυτεργατών, ενώ καταγράψαμε καταγγελίες πως, κάθε φορά που επίσημοι επισκέπτονται το νησί, το πρόβλημα "κρύβεται κάτω από το χαλί" με τα δρομολόγια των λεωφορείων προς Μόρια, Καρά Τεπέ, Μυτιλήνη να σταματάνε. "Με το να κρύβεις το πρόβλημα, δεν πρόκειται ποτέ να βρεις τη λύση του" μας λέει ένας από τους εθελοντές.

"Είμαι ζωντανός"

Καρά Τεπέ. Τελευταίος σταθμός πριν από το λιμάνι για χιλιάδες πρόσφυγες. Ουρές για τα έγγραφα που θα τους οδηγήσουν στο καράβι. Πλήθος ανεβοκατεβαίνει, εκατοντάδες σκηνές και απλωμένα ρούχα στα κάγκελα. Πάει ένας μήνας που τοποθετήθηκαν σχεδόν μεγάλες 150 τέντες για τις οικογένειες. Μπροστά τα κιόσκια της Ύπατης Αρμοστείας και της International Refugee Commitee που συντονίζουν την κατάσταση. Έρχονται λεωφορεία με πρόσφυγες που έφτασαν στο νησί την ίδια μέρα. Αμήχανα χαμόγελα και ανακούφιση -"Είμαι ζωντανός"- που στην συνέχεια μετατρέπονται σε αγωνία και φόβο: "Τι θα ακολουθήσει μετά;".
Όσο πέφτει η νύχτα, η ατμόσφαιρα μυρίζει καμένο ξύλο, με την υγρασία να περονιάζει το σώμα. Κάθε μερικά μετρά μια αυτοσχέδια ξυλόσομπα και γύρω μπουλούκια προσφύγων προσπαθούν να ζεσταθούν. Μικρές παρέες ψάχνουν για κλαδιά, ξερά χόρτα και ό,τι άλλο μπορεί να καεί ώστε να περάσει το βράδυ με μια αίσθηση ζεστασιάς.
Έξω από τη σκηνή του Ερυθρού Σταυρού, μανάδες με μικρά παιδιά που κλαίνε, περιμένουν να δουν τους γιατρούς ενώ απέναντι, ένας - ένας στην ουρά για το "χαρτί". "Έχουμε και τηλέφωνο δωρεάν" μου λέει ο Χαμίτ, δείχνοντάς μου την εγκατάσταση, και γελάει. "Δωρεάν κλήσεις μόνο για Συρία. Ποιος έχει μείνει στη Συρία; Όλοι μας οι συγγενείς και οι φίλοι είναι στη Γερμανία και την Τουρκία".
Η αποπνικτική ατμόσφαιρα από το καμένο ξύλο μάς ακολουθεί μέχρι τη Μόρια. Ένας απέραντος καταυλισμός απλώνεται σε όλον τον λόφο και γύρω από το πρώην στρατόπεδο. Μικρές φλόγες ξεπηδούν από παντού, με τις σκηνές και τα πρόχειρα καταλύματα να μη σταματούν. "Χάος, αλλά τα πράγματα είναι καλύτερα από πριν μερικό καιρό" λέει μία από τις εθελόντριες, η Ειρήνη. Χιλιάδες άνθρωποι προσπαθούν να ζήσουν, στην ύπαιθρο και στους γύρω δρόμους, περιμένοντας τη σειρά τους για το χαρτί. Ουρές, ουρές παντού... Για την καταγραφή, για το φαγητό. Εντός του στρατοπέδου φιλοξενούνται οι ασυνόδευτοι ανήλικοι, όπως μας ενημερώνουν. Οι ηρωικές προσπάθειες των εθελοντών, των οργανώσεων αλλά και του προσωπικού εκεί, απλά δεν αρκούν. Λίγη ώρα στη Μόρια φτάνει για να το καταλάβει κανείς αυτό.

Η αλληλεγγύη και το "επιχειρηματικό δαιμόνιο"

Η αλληλεγγύη ξεπετάγεται από παντού πλέον στο νησί. "Αγκαλιά", "Χωριό του Όλοι Μαζί", "Άλλος Άνθρωπος", το κέντρο διαμονής στο ΠΙΚΠΑ, συλλογικότητες, αυτοοργανωμένες πρωτοβουλίες και δεκάδες απλοί πολίτες δουλεύουν εθελοντικά νυχθημερόν. Διασώσεις, υποδοχή, σίτιση, φιλοξενία, μεταφορά και ό,τι άλλο μπορεί να προκύψει. Δίπλα τους, σε καθημερινή βάση, έρχονται άνθρωποι από όλο τον κόσμο. Μάλιστα, υπάρχει σελίδα στο facebook (volunteer's coordination) με στόχο τον συντονισμό των ξένων εθελοντών που καταφτάνουν καθημερινά. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πολλά διεθνή ΜΜΕ, ο επικεφαλής της Ύπατης Αρμοστείας και πολλοί άλλοι έχουν χαρακτηρίσει τη Λέσβο "παράδειγμα αλληλεγγύης και ανθρωπιάς".
Βέβαια, δίπλα από την αλληλεγγύη δεν λείπει, το "επιχειρηματικό δαιμόνιο". Περίπτερα στην πόλη που πωλούν υπνόσακους 15-25 ευρώ, σκηνές 30-50 ευρώ, χρέωση για τη φόρτιση του κινητού, επιτήδειοι που αλλάζουν δολάρια που έχουν οι πρόσφυγες με ευρώ με μεγάλο κέρδος. Δεν ήταν λίγα τα μαγαζιά της προκυμαίας που "χρυσάφισαν" εξαιτίας των προσφύγων. Το ίδιο και πολλοί οδηγοί ταξί. Οι καταγγελίες για αισχροκέρδεια πολλές. Μάλιστα, δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι καντίνες, που ανοίγουν η μία μετά την άλλη έξω από τα κέντρα υποδοχής και φιλοξενίας.
Οι άνθρωποι, μέσα από τον πόνο και την αλληλεγγύη, φαίνεται πως γίνονται ξανά άνθρωποι. Αυτό μαρτυρά η συγκλονιστική επιμνημόσυνη δέηση που έγινε για τους πνιγμένους πρόσφυγες με πρωτοβουλία του μητροπολίτη Μυτιλήνης, από κοινού με καθολικούς ιερείς αλλά και μουσουλμάνους. Ένας πόνος βουβός, για όλους. Ένας θρήνος που δεν γνωρίζει θρησκεία και χρώμα. Κάτω από το Άγαλμα της Μικρασιάτισσας Μάνας, της προσφυγοπούλας που ήρθε σχεδόν 100 χρόνια πριν στη Λέσβο, αυτές τις μέρες το νησί πενθούσε για τις μάνες που χάθηκαν με τα παιδιά τους στη θάλασσα. Μαζί θρήνησαν τα χαμένα προσφυγόπουλα και στην κηδεία που διεξήχθη, όπου δεκάδες κάτοικοι του νησιού που βρίσκονταν στο νεκροταφείο για τους δικούς τους έκλαψαν για τα παιδιά που ποτέ δεν είχαν γνωρίσει.