Μουσείο Μπενάκη

ΜΠΕΝΑΚΗ-ΠΕΙΡΑΙΩΣ

Η αναγέννηση ενός εργοστασίου

Κλείνει φέτος 10 χρόνια παρουσίας και κατατάσσεται ανάμεσα στα σημαντικότερα κτίρια της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Στην πραγματικότητα είναι ένα ξεχασμένο βιομηχανικό κτίριο που «ψήλωσε» και απέκτησε νέους χώρους. Με το ιδιαίτερο στιλ του, βοηθά στην ανάδειξη μιας περιοχής που δύο φορές στο παρελθόν είχε χάσει το «στοίχημα».

     

Της Χαράς Τζαναβάρα

Φωτογραφίες: Βασίλης Μαθιουδάκης

Το κόκκινο συγκρότημα λίγο μετά τις εγκαταστάσεις της Τεχνόπολης κλέβει τις εντυπώσεις των διερχόμενων. Δεν είναι μόνον τα αφαιρετικά μεταλλικά γλυπτά που στολίζουν τη βασική του πρόσοψη προς την οδό Πειραιώς. Είναι κυρίως ο συμπαγής τοίχος, με τα ελάχιστα «στολίδια» και τη δική του «προσωπικότητα», που κάνει το μάτι να ευφραίνεται. Εγκαινιάστηκε το καλοκαίρι του 2004 και συγκαταλέγεται στα λίγα θετικά της αυτοκτονικής για την οικονομία της χώρας ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων.

Προηγήθηκαν, στα τέλη της δεκαετίας του 1990, μεγάλες προσπάθειες από την τότε πολιτική ηγεσία του υπουργείου ΠΕΧΩΔΕ, που είχε δει πολύ «ζεστά» την ανάδειξη της οδού Πειραιώς σε βασικό σύνδεσμο ανάμεσα στην Αθήνα και το πρώτο λιμάνι της χώρας, με ένα φιλόδοξο σχέδιο που περιελάμβανε το ζωντάνεμα των εγκαταλειμμένων βιομηχανικών κουφαριών για τη φιλοξενία δράσεων πολιτισμού, αλλά και την επαναφορά της κατοικίας πίσω από τη βιτρίνα της κεντρικής λεωφόρου.

Επένδυσαν στο… χάος

Το Γκαζοχώρι είχε δει δύο φορές στο παρελθόν τις «μετοχές» του να μηδενίζονται. Τα πρώτα πολεοδομικά σχέδια του 1834 των Κλεάνθη-Σάουμπερτ για την πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους χωροθετούσαν το διοικητικό κέντρο στη βορειοδυτική πλευρά της Ακρόπολης και τοποθετούσαν τα ανάκτορα στη σημερινή πλατεία Ομονοίας. Η οδός Πειραιώς ήταν ο βασικός άξονας και πριν επισημοποιηθούν οι σχεδιασμοί, «μιλημένοι» Ελληνες της διασποράς είχαν σπεύσει να επενδύσουν σε μεγάλα ακίνητα. Ανάμεσά τους οι πρίγκιπες Καρατζάς και Κατακουζηνός κι οι αξιωματούχοι της Μολδοβλαχίας, Γ. και Κ. Βλαχούτσης. Εμειναν όμως με τη… χαρά, αφού οι βασικότερες επιλογές περιορίστηκαν στα χαρτιά και το «κεραμίδι» των νέων βασιλέων μετακόμισε για λίγο δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού, πριν καταλήξει στη σημερινή Βουλή με μια μικρή αναιδέστατη «στάση» στον Ιερό Βράχο!

Οι πολιτικές επιλογές προκάλεσαν μεγάλες ανατροπές στα σχέδια των μεγαλοϊδιοκτητών γης. Το πρώτο τμήμα της οδού Πειραιώς, από την Ομόνοια ώς τη διασταύρωση με την Ιερά Οδό, διατήρησε ώς τις αρχές του 20ού αιώνα τον χαρακτήρα της περιοχής μεσοαστικής κατοικίας. Από εκεί και κάτω όμως, κυριαρχούσε το… χάος.

Πολλά από τα μεγάλα ακίνητα υποδέχθηκαν τις πρώτες βιομηχανικές μονάδες. Η αρχή έγινε το 1854 με το εργοστάσιο μεταξουργίας και οκτώ χρόνια μετά λειτούργησαν οι εγκαταστάσεις αεριόφωτος. Πολύ γρήγορα ακολούθησαν άλλες μικρότερες μονάδες, που αξιοποιούσαν τις νέες πηγές ενέργειας αλλά και την εύκολη πρόσβαση στο θαλάσσιο και το σιδηροδρομικό δίκτυο.

Στα τέλη του 19ου αιώνα το Γκαζοχώρι ήταν μια υποβαθμισμένη εργατική γειτονιά, με παραπήγματα και άθλιες υποδομές, σε αντιδιαστολή με το γειτονικό Μεταξουργείο που, παρά την υποβάθμιση, είχε καταφέρει να διαφοροποιηθεί και να κατακυρωθεί ως στέκι καλλιτεχνών. Ο Κ. Μπίρης, στο έργο του «Αι Αθήναι από του 19ου στον 20όν αιώνα», καταγράφει υψηλό αριθμό ανέργων που ζητιάνευαν για ένα «μονόλεπτο», καθώς και για ανήλικα παιδιά, τα «δουλάκια», που δούλευαν για ένα κομμάτι ψωμί σε κατοικίες πλουσίων. «Εργατικόν δίκαιον και θεσμός κοινωνικών ασφαλίσεων ήσαν ακόμη άγνωστοι έννοιαι», σημειώνει και προσθέτει ότι μόνον με την εκλογή του Σπύρου Μερκούρη στον δήμο της Αθήνας το 1899 άρχισε να μπαίνει κάποια τάξη. Το 1900 το πολεοδομικό σχέδιο της πρωτεύουσας κάλυπτε περίπου 14.100 στρέμματα και μέσα σε μια πενταετία ανέβηκε στα 19.430 στρ. Τότε έγιναν και οι πρώτες ασφαλτοστρώσεις δρόμων, με πρώτη την οδό Πειραιώς, η οποία σε ένα τμήμα της ήταν λιθόστρωτη από το 1842. Το στρώσιμο των δρόμων έγινε με άσφαλτο πάχους 7 εκατοστών και ήταν ο λόγος που διατηρήθηκε για πάνω από μισό αιώνα. Καμιά σχέση με τα σημερινά πασαλείμματα που ακυρώνονται με την πρώτη βροχή…

Η ανακατάληψη

Σιγά σιγά η Αθήνα αποκτούσε αστική τάξη και αυτό βοηθούσε στην ανάπτυξη σε όλους τους τομείς. Η δημιουργία των πρώτων κηπουπόλεων ήταν η χαριστική βολή για τις δυτικές περιοχές, που μπήκαν στον δρόμο της υποβάθμισης και δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτές εκδηλώθηκε σε μεγάλη κλίμακα η παράνομη δόμηση.

Η «ανακατάληψη» των δυτικών συνοικιών της πρωτεύουσας ήταν άλλο ένα προσωπικό στοίχημα για τον πανίσχυρο υπουργό Κώστα Λαλιώτη, που έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην οδό Πειραιώς.

Είχε προηγηθεί η πρόταση για το συγκεκριμένο κτίριο προς τους αρμόδιους στο Μουσείο Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, που όμως την είχαν απορρίψει χωρίς δεύτερη σκέψη. Ευτυχώς είχαν αίσιο τέλος οι συνομιλίες με τη Σχολή Καλών Τεχνών και το Μουσείο Μπενάκη, που ώς τότε ασφυκτιούσε στο κεντρικό κτίριο της Β. Σοφίας, παρά τις διαδοχικές επεκτάσεις του. Από την αρχή επιλέχθηκε να γίνει το «σπίτι» της νεότερης αρχιτεκτονικής, σε συνδυασμό με τις άλλες εικαστικές τέχνες.

Η αναγέννηση του παλιού εργοστασίου είχε ανατεθεί στους Μαρία Κοκκίνου και Ανδρέα Κούρκουλα, ένα αρχιτεκτονικό ζεύγος και στη ζωή, που με τους συνεργάτες τους είχαν αναλάβει με ενθουσιασμό το προκλητικό εγχείρημα.

Η φιλοσοφία που επέλεξαν μαζί με ομάδα άξιων συνεργατών τους περιελάμβανε τριώροφο κτίριο εσωστρεφές, που οργανώνεται γύρω από το εντυπωσιακό αίθριο των 850 τετραγωνικών, στοιχείο που «δανείστηκαν» από την αρχαιότητα αλλά και τη λαϊκή αρχιτεκτονική των αθηναϊκών σπιτιών του 19ου αιώνα.

Στο προϋπάρχον εργοστάσιο πρόσθεσαν άλλο έναν όροφο και δημιούργησαν ένα συγκρότημα 8.200 τετραγωνικών. Από αυτά, τα 3.000 τετραγωνικά διατίθενται για τις ανάγκες των πολλαπλών εκθέσεων, ενώ υπάρχει αμφιθέατρο που μπορεί να φιλοξενήσει 300 άτομα.