Ελεύθερνα, για σύγχρονους Παυσανίες

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ 17.05.2014
Ελεύθερνα, για σύγχρονους Παυσανίες ΓΙΩΤΑ ΣΥΚΚΑ
Το στέγαστρο της νεκρόπολης στον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας. Οι ενότητες της μόνιμης έκθεσης προβλέπουν περιήγηση στην πόλη και την ιστορία της, τα ιερά, τη θρησκευτική ζωή και τις νεκροπόλεις (φωτ.: Ν. Σταμπολίδης).
Η πρώτη εφημερίδα που έγραψε για τις ανασκαφές στη νεκρόπολη της αρχαίας Ελεύθερνας ήταν οι Financial Times. Πολύ πριν αρχίσει ο ελληνικός Τύπος να αφιερώνει σελίδες για τους πρίγκιπες πολεμιστές, τις αριστοκράτισσες - ιέρειες και τις εντυπωσιακές ταφές που έρχονται στο φως σε αυτό το σημείο της Κρήτης, κοντά στη Μονή Αρκαδίου. Oσο για το αμερικανικό περιοδικό Αrchaeology, τη συμπεριέλαβε στις δέκα εντυπωσιακότερες ανασκαφές του κόσμου.
Αυτό τον ιδιαίτερο αρχαιολογικό τόπο, που συνδυάζει το περιβάλλον με την Ιστορία και τον πολιτισμό, επιλέξαμε σήμερα, Διεθνή Ημέρα των Μουσείων, για να εστιάσουμε. Αλλωστε εκεί, στην αρχαία Ελεύθερνα, μόλις ολοκληρώθηκε το πρώτο μουσείο αρχαιολογικού χώρου της Κρήτης. Σε έναν τόπο ευλογημένο για σύγχρονους Παυσανίες.
Τα τελευταία χέρια μπογιάς πέρασαν από τους τοίχους του μοντέρνου κτιρίου των 1.700 τ.μ. που μοιάζει με κιβωτό και θα στεγάσει την ιστορία αυτής της ισχυρής και σημαντικής πόλης της αρχαίας Κρήτης. Η ανατολική όψη του διαμορφώνεται σε ισόγειο και α΄ όροφο, ενώ από μακριά μοιάζει να αναδύεται από τη γη, κοιτώντας τον Ψηλορείτη. Και όπως λέει με υπερηφάνεια ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης, επικεφαλής των ανασκαφών στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, διαθέτει σύγχρονα εργαστήρια για μετάλλινα, κεραμικά και λίθινα αντικείμενα, εκθεσιακούς χώρους και ένα κέντρο μελέτης.
Το χρονοδιάγραμμα
Χωρίς χάσιμο χρόνου και κυρίως χωρίς περιττά έξοδα προχώρησε η υλοποίηση του μουσείου, ενώ μόλις προκηρύχθηκαν οι διαγωνισμοί για τον εξοπλισμό και τις βιτρίνες. Στις αρχές του 2015, εκτός απροόπτου όπως υπογραμμίζει, θα μεταφερθούν τα αντικείμενα των ανασκαφών από τις διάφορες αποθήκες στις οποίες είναι διάσπαρτα, για να πάρουν τη θέση τους στο μουσείο που θα ανοίξει το επόμενο καλοκαίρι. Εφόσον βέβαια τακτοποιηθεί εγκαίρως και το θέμα της φύλαξης.
Οι ενότητες της μόνιμης έκθεσης προβλέπουν περιήγηση στην πόλη και την ιστορία της, τα ιερά, τη θρησκευτική ζωή και τις νεκροπόλεις. Με μια βασική διαφορά: αντίθετα από ό,τι είμαστε συνηθισμένοι να βλέπουμε στα δημόσια μουσεία, τα 1.200 αντικείμενα που διαθέτει η μόνιμη έκθεση θα ανανεώνονται κάθε τέσσερα χρόνια! Αρωγός, η ανασκαφή που συνεχίζεται και θα εμπλουτίζει διαρκώς τα εκθέματα. Αν υπολογίσουμε μάλιστα και τις 10.000 αρχαιότητες που βρίσκονται στις αποθήκες, υπάρχει πράγματι άφθονο υλικό. «Με αυτόν τον τρόπο το κοινό θα μπορεί να ξανάρχεται πολλές φορές παρακολουθώντας την αναμόρφωση ενός οικείου χώρου αλλά και την πρόοδο των ανασκαφών».
Οι θέσεις του κ. Σταμπολίδη για την αξιοποίηση των θησαυρών στις αποθήκες των μουσείων και το πώς πρέπει να ανανεώνεται το ενδιαφέρον των επισκεπτών είναι γνωστές. Και όπως επιμένει, «στοιχίζουν πολύ λιγότερο από το να διοργανώσουμε μια περιοδική έκθεση».
Η ανάπτυξη απαιτεί ολιστική προσέγγιση
Το Μουσείο της Ελεύθερνας, το πρώτο μουσείο αρχαιολογικού χώρου στην Κρήτη, είναι κάτι αντίστοιχο με εκείνα της Ολυμπίας, των Δελφών, της Βεργίνας. «Οχι βέβαια με το βαρύ όνομα που κουβαλούν εκείνα, αλλά κι αυτό κάποια στιγμή θα γίνει έτσι».
Με αυτά τα λόγια ο επικεφαλής των ανασκαφών θίγει το θέμα της πολιτιστικής πολιτικής. «Δεν μπορείς να έχεις μουσεία σε όλους τους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά σε κάθε γεωγραφική περιφέρεια: Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Κρήτη, Ηπειρο, Μακεδονία, Θράκη, Δωδεκάνησα... Πρέπει να τα βλέπουμε όμως όλα μελλοντικά και με όραμα».
Η Ολυμπία είναι το πανελλήνιο ιερό του αθλητισμού, οι Δελφοί είναι το πανελλήνιο ιερό της γνώσης, της μουσικής, του Απόλλωνα, η Βεργίνα της ιστορίας του μακεδονικού βασιλείου. Η Ελεύθερνα είναι σε όλο το μινωικό, μυκηναϊκό πλέγμα του πολιτισμού που στηρίζει τον έναν πυλώνα της Κρήτης, έχει όμως και την ομηρική ελληνική διάσταση που στηρίζει τον δεύτερο πυλώνα στο νησί. «Η Ελλάδα πρέπει να επενδύσει στην περιφερειακή ανάπτυξη μουσείων και χώρων με ολιστική προσέγγιση. Κάθε φορά πρέπει να εξετάζεται η ιδιαιτερότητα ενός μουσείου, ότι δεν υπάρχει αντίστοιχο στην ελληνική επικράτεια. Το καθένα θα εξειδικεύεται σε κάτι σημαντικό».
Ομως, τι αλλάζει στην εποχή μας για το 90% των μουσείων που βρίσκονται σε μεγάλες και μικρές πόλεις; Η αναβάθμισή τους πρέπει επίσης να αντιμετωπίζεται σφαιρικά. «Η Αθήνα έχει το Εθνικό Αρχαιολογικό, το Μουσείο της Ακρόπολης, το Βυζαντινό εθνικό της Μουσείο, επίσης το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, την Πινακοθήκη και τα δυο ιδιωτικά, το Μπενάκη και το Κυκλαδικής. Αν δεν τη δει κάποιος ολιστικά, τα μουσεία της χάνονται. Ο περιβάλλων χώρος των μουσείων της πόλης είναι η ίδια η πόλη. Αν δεν αναβαθμίσεις την Αθήνα, χάνουν και τα μουσεία της. Πρέπει να τα δούμε όλα διαφορετικά. Δεν μπορεί μια υποβαθμισμένη πόλη να έχει αναβαθμισμένα μουσεία. Αρα, ο τομέας του πολιτισμού και του τουρισμού πρέπει να συμπράττουν».
Ο βοτανικός κήπος και η ανασκαφή
Στην Ελεύθερνα, κηρυγμένο τοπίο αρχαιολογικού και φυσικού κάλλους με αρχαιολογικές ζώνες, δεν είναι μόνο τα ευρήματα που προκάλεσαν το ενδιαφέρον της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, αλλά και το περιβάλλον που συνυπάρχει με την πολιτιστική κληρονομιά.
Στο άλσος Ελευθερναίων έχει σχεδιαστεί ένας μοναδικός βοτανικός κήπος με όλα τα φυτά της Κρήτης, όπου ο επισκέπτης θα μαθαίνει κάθε λεπτομέρεια για τις θεραπευτικές και αρωματικές τους ιδιότητες από την αρχαιότητα ώς τις μέρες μας. Ο χώρος έχει διαμορφωθεί για να γίνουν το φθινόπωρο οι φυτεύσεις. Ολόγυρα όμως, υπάρχουν ήδη αιωνόβιες ελιές, κυπαρίσσια, χαρουπιές, ροδιές, πικροδάφνες. Αλλωστε τα δέντρα σε πολλές περιπτώσεις παίζουν τον δικό τους ρόλο στη σήμανση για τις διαδρομές, εκτός βέβαια από τις πινακίδες. Ο επισκέπτης θα γνωρίζει ότι για να φτάσει από τη νεκρόπολη στην ακρόπολη χρειάζεται να ακολουθήσει το μονοπάτι με τις αμυγδαλιές, ενώ τα κυπαρίσσια οδηγούν στο μουσείο. Οσο για τα καθιστικά, είναι παντού διακριτικά και καλόγουστα.
Οι πιο υποψιασμένοι τουρίστες για τη φύση και τα αρχαία ζητούν ήδη από τους ξεναγούς να δουν τον αρχαιολογικό χώρο με τα δύο στέγαστρα, το καμπυλωτό από την πλευρά της νεκρόπολης και το άλλο για τη βασιλική της ανατολικής πλευράς. Στο μουσείο όμως, σε έναν χρόνο, θα θαυμάζουν τους θησαυρούς που αποκαλύφθηκαν τα 30 χρόνια των ανασκαφών. Ανάμεσά τους η Κόρη της Ελεύθερνας (τώρα φυλάσσεται σε αποθήκες), που θεωρείται «αδερφή» της Κόρης της Ωξέρ που βρίσκεται στο Λούβρο.
Οικιστικός αντίποδας
Η ανεξάντλητη ανασκαφή είναι μέρος αυτού του αρχαιολογικού πάρκου. Τα στέγαστρα έγιναν με χρήματα του Γ΄ ΚΠΣ, το μουσείο με τη βοήθεια του ΕΣΠΑ, ενώ τίποτα δεν θα είχε πραγματοποιηθεί αν δεν υπήρχε η υποστήριξη του Πανεπιστημίου Κρήτης, διάφορων χορηγών, ιδιωτών και βέβαια του υπουργείου Πολιτισμού, επισημαίνει ο κ. Σταμπολίδης. Από το 1985 που άρχισε τις έρευνες, επιβεβαίωσε την αρχική υποψία περί καύσης νεκρών όταν παρατήρησε ότι το χώμα κάτω από τις ξερολιθιές σε πολλά σημεία δεν ήταν κίτρινο αλλά γκρίζο και μαύρο.
Σήμερα ξέρουμε ότι η αρχαία Ελεύθερνα λειτούργησε ως οικιστικός αντίποδας στα πολυτελή μινωικά ανάκτορα της Κρήτης. Οι αρχαιότητες που ήρθαν στο φως χρονολογούνται από την εποχή του χαλκού και φτάνουν ώς την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Ενα χρόνο από την έναρξη των ανασκαφών ο Ν. Σταμπολίδης φανταζόταν πώς θα είναι το πρώτο στέγαστρο του χώρου. Και έφτιαξε το 1993 ο ίδιος ένα πρόχειρο, με τη βοήθεια του γαμπρού του (αεροδυναμικός στο επάγγελμα), το οποίο αντικαταστάθηκε το 2006 από το μεγάλο που βλέπουμε σήμερα. «Το να σκάβεις τρύπες από εδώ και από εκεί δεν σημαίνει τίποτα. Αν αφιερωνόμασταν όλοι σε κάτι, η Ελλάδα θα είχε ένα άλλο πρόσωπο».
Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελεύθερνας έγινε όπως τον οραματίστηκε. «Θέλουμε να παραδώσουμε στον κόσμο αυτό που είναι ο ελληνικός πολιτισμός. Πέρα από την Ιστορία και την αισθητική, το μέτρο του ανθρώπου και η σχέση του με τη φύση». Οσα εικονικά ταξίδια κι αν προσφέρει το Διαδίκτυο, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην αληθινή εικόνα του χώρου. «Δεν θα έχουν το φως του ήλιου, ούτε τις εκάστοτε εποχικές μυρωδιές».